Ortaçağ Dinsel Oyunlarının Shakespeare Oyunlarına Yansıması

ORTAÇAĞ DİNSEL OYUNLARININ SHAKESPEARE OYUNLARINA YANSIMASI 

Ortaçağ Dinsel Oyunlarının Shakespeare’in Komedi ve Trajedi Oyunlarında  Yansıması

Hazırlayan  : Chatcpt
Fikir : Savaş Aykılıç 

 Giriş

​William Shakespeare’in (1564-1616) eserleri, İngiliz Rönesansı’nın zirvesini temsil ederken, sanatsal köklerini derinden bağlı olduğu Ortaçağ Dinsel Oyunlarından (Gizem, Mucize ve Ahlak Oyunları) alır. 

Bu dinsel oyunlar, 14. ve 16. yüzyıllarda İngiliz tiyatrosunun temelini oluşturmuş, Hristiyan ahlakını ve İncil hikayelerini kitlelere ulaştırmıştır.

Shakespeare, hem komedilerinde hem de trajedilerinde, bu dinsel dramanın yapısal öğelerini, karakter tiplerini, tematik yaklaşımlarını ve didaktik amaçlarını dönüştürerek kullanmıştır. 

Ortaçağ tiyatrosunun allegorik karakterler (örneğin Erdem ve Kötülük), temsilî olay örgüsü (iyinin kötüye karşı savaşı, kefaret, düşüş ve kurtuluş) ve grotesk mizahı (Şeytan/Kötü Adam tiplemeleri), Shakespeare’in eserlerindeki derin ahlaki ve felsefi sorgulamaların zeminini oluşturur. 

Bu makale, Shakespeare’in seçili oyunlarında bu yansımaları inceleyerek, yazarın ortaçağ mirasını nasıl dönüştürdüğünü ortaya koymayı amaçlamaktadır.

 Ortaçağ Dinsel Oyunlarının Temel Yansımaları​

Shakespeare'in oyunlarında Ortaçağ Dinsel Oyunlarının etkileri genellikle üç ana başlıkta toplanır:

​Ahlaki Yapı ve Allegori: 

Özellikle Ahlak Oyunlarında (Morality Plays) sıkça görülen, Kötülük (Vice) figürünün iyi karakteri yoldan çıkarma çabası, Shakespeare'in pek çok kötü adam karakterine (Iago, Richard III, Don John) yansımıştır. Oyunlar, insanın düşüşü, kefaret ve affedilme gibi dinsel temaların sekülerleştirilmiş versiyonlarını sunar.

​Mizah ve Grotesk: Gizem Oyunlarındaki Şeytan ve Kötülük figürlerinin halkı güldürmek için kullandığı kaba mizah ve gülünçlük (grotesk), Shakespeare’in soytarılarında, komik uşaklarında ve "mekanikerler" gibi alt sınıf karakterlerinin sahnelerinde hayat bulur (örneğin Bir Yaz Gecesi Rüyası'ndaki Bottom).

​Dramatik Yapı: Ortaçağ'ın açık sahne geleneği, mekân ve zaman birliğine uymayan, farklı sosyal sınıfları aynı sahnede buluşturan (kraliyet ailesi ve köylüler gibi) Shakespeare'in epik ve gevşek olay örgülü yapısını etkilemiştir.

Seçili Shakespeare Oyunlarında Ortaçağ Dinsel Oyunlarının İzleri

​Komediler

 Bir Yaz Gecesi Rüyası (A Midsummer Night's Dream)

​Bu komedideki *"Mekanikerler"*in (zanaatkarlar) kendi aralarında hazırladıkları Pyramus ve Thisbe oyunu, Gizem Oyunları'nın popüler, amatör ve dinsel olmayan konuları bile kutsal bir ciddiyetle ele alan halk tiyatrosu geleneğine bir göndermedir. Karakterlerin dönüşümleri (Bottom'ın eşek kafası takması) grotesk öğeler içerir ve dinsel oyunlardaki mucizevî/doğaüstü olaylara paraleldir.

Fırtına (The Tempest)

​Prospero'nun adadaki mutlak gücü ve Ariel ile Caliban üzerindeki hâkimiyeti, bir nevi ilahi takdirin dünyevi temsili gibidir. Caliban, doğuştan yozlaşmış, eğitilemez "Kötü Adam" (Vice) figürünün sekülerleşmiş bir yansıması olarak yorumlanabilir; tam bir canavar değil, ancak Doğal İnsan'ın (Natural Man) Hristiyan ahlakı tarafından yozlaşmaya eğilimli görülüşünü taşır. Prospero’nun büyü ve nihayetinde af yolunu seçmesi ise, dinsel oyunların kefaret ve kurtuluş temalarına yaklaşır.

​⚖️ Kısasa Kısas (Measure for Measure)

​Oyunun ana çatışması, yasal adalet ile merhamet/ilahi adalet arasındaki Ortaçağ teolojik tartışmasını yansıtır. Dük Vincentio'nun kılık değiştirerek olaylara müdahale etmesi, adeta bir "İlahi Müdahale" (Divine Intervention) figürüdür. Angelo'nun düşüşü ve Isabella'nın ahlaki ikilemleri, Ahlak Oyunları'ndaki karakterlerin sınanmasını ve düşüşünü birebir izler. Eleştirmenler, Dük'ü bazen bir "papaz ya da ilahi figür" olarak tanımlar: "Dük, bu oyunun 'İlahi'sidir, gizlenmiş bir Tanrı'nın dünyadaki vekili." (Knight, 1930).

Windsor'un Şen Dulları (The Merry Wives of Windsor)

​Bu oyun, Ortaçağ'ın popüler fars ve şövalyelik hicivleri geleneğiyle yakından ilişkilidir. Falstaff karakteri, dinsel oyunlardaki Kötülük figürünün ya da Yedi Ölümcül Günah'tan birinin (özellikle oburluk ve şehvet) somutlaşmış halinin, artık tamamen mizahi ve seküler bir şekilde işlenmiş modern karşılığıdır.

Kuru Gürültü (Much Ado About Nothing)

​Beatrice ve Benedick arasındaki "zeki atışmalar" ve oyunun genel mizahı, dinsel oyunlarda halkı güldürmek için kullanılan kaba komik öğelerin, daha zarif bir Rönesans komedisine evrilmiş halidir. Olay örgüsündeki yanlış anlaşılma ve iftiraya dayalı kurgu, Kötülük (Don John) karakterinin hilelerine dayanır ve bu, ahlak oyunlarındaki Virtus'u (Erdem) aldatmaya çalışan Vitia'yı (Kötülük) anımsatır.

Venedik Taciri (The Merchant of Venice)

​Shylock karakteri, Ortaçağ'daki anti-Semitik kalıp yargıların bir yansıması olsa da, dramatik olarak, Hristiyan karakterlerin (özellikle Portia'nın) sergilediği merhamet temasının zıttı olarak konumlandırılmıştır. Oyunun sonundaki merhamet çağrısı, Hristiyan dinsel ahlakının merkeze alındığı bir yargılama sahnesini andırır.

​Trajediler

 Hamlet

​Hamlet'in belki de Ortaçağ'a en büyük borcu, Hayalet figürüdür. Bu figür, Katolik inancına göre Araf'tan gelmiştir ve dinsel oyunlardaki ölülerin dirilmesi ya da ilahi bir mesaj getirmesi motifini taşır. Ayrıca, mezarcılar sahnesi ve Memento Mori (ölümü hatırla) teması, Hristiyanlığın ve dolayısıyla Ortaçağ tiyatrosunun ölüm ve son yargı kavramlarına olan takıntısını yansıtır.

Othello

​Iago, Ahlak Oyunları'ndaki Kötülük (Vice) karakterinin en belirgin ve en korkutucu sekülerleştirilmiş örneğidir. Iago, motivasyonu belirsiz saf kötülüğü temsil eder, tıpkı dinsel oyunlardaki Kötülük figürünün sadece insan ruhunu yoldan çıkarmak için var olması gibi. Othello'yu günaha ve cinayete sürüklemesi, Kötülük'ün Erdem'i (Desdemona) yok etme planıdır.

​ III. Richard

​III. Richard, sahne üzerinde seyirciyle direkt konuşarak (aside) planlarını açıklayan, fiziki kusurları (kambur olması) ile ahlaki kusurları birleştirilen arketipsel bir kötü adamdır. Bu, Ahlak Oyunları'nın Kötülük (Vice) karakterinin doğrudan soyundandır; kötülüğünü ilan eder, kötülük yapmaktan zevk alır ve seyirciyi de planının suç ortağı yapar. Oyunun finali, dinsel oyunlardaki Cehennem'in temsili gibi, Richard'ın günahlarının bedelini ödemesiyle sonuçlanır.

Macbeth

​Macbeth, Kötülük'ün yoldan çıkarma temasına, Cadılar (Weird Sisters) ve ilahi yargı unsurlarıyla yaklaşır. Cadılar, ortaçağ Gizem Oyunları'ndaki ya da Halk Dramalarındaki doğaüstü, kehanetçi figürlere benzer. Macbeth'in vicdan azabı ve kanlı eylemlerinin sonunda çöküşü, dinsel oyunlardaki Kefaret ve İlahi Adalet kavramlarının trajik bir yansımasıdır.

Romeo ve Jüliet (Romeo and Juliet)

​Genç âşıkların trajik kaderi, Ortaçağ'ın "Talih Çarkı" (Wheel of Fortune) temasıyla ilişkilendirilebilir; insanlar ne kadar masum olursa olsun, kaderin döngüsünden kaçamaz. Rahip Laurence'in rolü, dinsel oyunlardaki İyi Adam/Kurtarıcı (Good Man/Saviour) ya da Tanrısal Müdahale arketipine benzer; iyi niyetle müdahale eder ancak sonuç trajik olur.

Kral Lear (King Lear)

​Kral Lear, insanı doğanın en temel seviyesine indiren, dünyanın anlamsızlığını ve zalimliğini gösteren bir oyundur. İlahi Adalet'in (Divine Justice) sorgulanması, Ortaçağ dinsel oyunlarının Tanrısal düzeni yücelten didaktik amacına karşıt bir yapı oluşturur, ancak bu karşıtlık bile, kökeni dinsel düşünceye dayanan büyük ahlaki soruları sormaktan gelir. Gloucester'ın kör edilmesi, Ahlak Oyunları'ndaki fiziksel acının ruhani bir ders olarak sunulması motifini yansıtır.

Ortaçağ Dinsel Oyunları ve Shakespeare Oyunları Karakter/Olay Örgüsü Eşleştirmesi

Ortaçağ Dinsel Oyunları Arketipi/Motifi Shakespeare Oyunu Karakter/Olay/Motif Eşleştirmesi Açıklama

Kötülük (Vice) Figürü Othello Iago Sırf kötülük olsun diye hareket eden, kışkırtıcı, seyirciyle konuşan arketip.

Kötülük (Vice) Figürü III. Richard III. Richard Kötülüğünü açıkça ilan eden, mizahi (grotesk) ve manipülatif kötü adam.

İlahi Müdahale Kısasa Kısas Dük Vincentio Kılık değiştirerek adalet ve merhameti sağlayan ilahi/yüce otorite figürü.

Düşüş ve Kefaret Macbeth Macbeth ve Leydi Macbeth Hırsla günaha düşen ve vicdan azabıyla cezalandırılan, dinsel bir uyarının sekülerleşmiş hali.

Araf/Ölümden Dönüş Hamlet Hayalet (The Ghost) Katolik inancına göre Araf'tan gelen, kefaret bekleyen bir ruh.

Popüler/Amatör Tiyatro Bir Yaz Gecesi Rüyası Mekanikerlerin Oyunu Gizem Oyunlarının amatör, halk tabanlı ve komik sunum geleneği.

Doğal İnsan/Yabancı Fırtına Caliban Hristiyan ahlakı ve diliyle yozlaşmış olarak tasvir edilen "Doğal İnsan".

Merhamet vs. Adalet / Venedik Taciri Bir yargıç figürü, elinde İncil ile adalet terazisini tutar. Terazi kefelerinden birinde Kılıç (Adalet), diğerinde Kalp (Merhamet) vardır.

III. Sonuç ve Değerlendirme

​A. Dramatik Sürekliliğin Tiyatro Tarihi Açısından Önemi

​Bu analiz, Ortaçağ dinsel dramasının, Shakespeare tiyatrosu için vazgeçilmez bir dramatik ve tematik kaynak olduğunu açıkça göstermektedir.

Shakespeare’in başarısı, klasik formların yeniden canlandırılmasından çok, yerel Ortaçağ geleneklerini derin bir psikolojik ve politik içerikle dönüştürme yeteneğinde yatmaktadır.

​Vice figürünün Richard III’teki trajik kötü adama ve Henry IV’teki komik yoldan çıkarıcı Falstaff’a evrilmesi, saf alegorik işlevin karmaşık, bireyselleştirilmiş karaktere nasıl dönüştüğünü gösterir. 

Richard’ın seyirciyle kurduğu yakın ilişki, Vice’ın tiyatral cazibesini politik kötülüğün bir performansına dönüştürürken, Falstaff’ın çekiciliği, Moralite’nin didaktik zorunluluğunu (reddetme) insani bir kayba dönüştürerek Rönesans dramasına özgü ahlaki karmaşıklığı yaratır.

​Yapısal açıdan, Ortaçağ'dan miras alınan Aristotelesçi olmayan dramatik özgürlük , Shakespeare’in Tarih Oyunlarının epik kapsamını mümkün kılmıştır. 

Ayrıca, Moralite oyunlarının merkezi yapısı olan Psychomachia’nın, Prens Hal örneğinde bireysel kurtuluş mücadelesinden, Hamlet gibi eserlerde ahlaki ikilemlerin merkezine taşınması, Ortaçağ didaktizminin psikolojik ve politik bir işlevselliğe ulaştırıldığını kanıtlar. 

​B. Nihai Değerlendirme ve İleri Araştırma Alanları

​Moralite’nin yapısı ve karakter arketipi, sadece erken dönem eserlerde değil, aynı zamanda King Lear’ın Everyman teması ya da Othello'daki Iago gibi sonraki karmaşık kötü adamlarda da gözlemlenmeye devam etmiştir. 

Measure for Measure ve The Merchant of Venice örneklerinde görüldüğü gibi, adalet, merhamet ve otorite temalarının işlenişi, Moralite’nin temel ahlaki sorularını alıp, Rönesans’ın karmaşık hümanist ve psikolojik bakış açısıyla sorgular.

​Sonuç olarak, Ortaçağ dinsel draması, Shakespeare’in tiyatrosunun "ilkel" değil, aksine yüzyıllardır süregelen popüler bir geleneğin en yüksek sanat düzeyine ulaştırılmasıdır. 

İleri araştırmalar, Ortaçağ interlüdlarının ve Moralite oyunlarının komedi unsurlarının, Shakespeare'in halk komedyenleri (clowns) ve ikincil komik karakterleri üzerindeki doğrudan etkileri üzerine filolojik detayda incelemeler yaparak bu dramatik süreklilik tezini daha da pekiştirebilir.

15.Kasım.2025.Cumartesi.