Bir Özgürlük Oyunu Olarak

Yazan: William Wharton
Çeviren: Serkan Erdemli
Yöneten: Attila Şendil
Dekor Tasarımı: Behlüldane Tor
Giysi Tasarımı: Medine Yavuz
Işık Tasarımı: Nejat Karaorman
Müzik: Server Acim
Dramaturg: Sündüz Haşar
Asistan: Yeşim Çapanoğlu

Oyuncular:
Burak Karaman
Can Yılmaz
Kerim Altınbaşak
Emre Çakman
Onur Demircan
Hakan Yufkacıgil

KONU : (Broşürden…)
“Savaştan geri dönen iki yakın arkadaş. Birisi fiziksel olarak yaralar almışken , diğeri savaş travmasını atlatamayarak ruhen onulmaz yaralar almıştır. Özgürlüğünü kafasının içindeki kuş imgesi ile yaşayan bu gence , arkadaşı ve psikoloğu yardım etmeye çalışırlar. Bir zamanların kült romanının ve filminin tiyatro uyarlaması ve gelmiş geçmiş en en etkili savaş karşıtı eserlerden birisi…”

POLONYA ASILLI AMERİKALI  RESSAM –YAZAR WİLLİAM WHARTON’UN ÖZYAŞAMINDAN İZLER TAŞIYAN EN ÜNLÜ ESERİ OLARAK : “BİRDY”…
Eserin yazarı William Wharton , asıl mesleği ressamlık olan Polonya asıllı bir Amerikalı…Özyaşam öyküsünden esinler , izler ve paralellikler taşıyan “Birdy”nin ; - bir ressamın fırçası ile zıdlıkları , karanlığı ve ışığı ustaca tuvaline yansıtması gibi – o da , bu destansı bir dostluğun , sistem eleştirisinin ve savaş karşıtlığının anlatıldığı bu sıra dışı başarılı eserin önce romanını , daha sonra da film senaryosunu kaleme almış…

BİR YAZARLIK , REJİ VE DEKOR TASARIMI HARİKASI OLARAK “BİRDY” OYUNU…
Sahnede iki katlı metal bir dekor…. Alt kat  ; şimdi ; “Birdy”nin “tedavi” gördüğü askeri hastanede iki oda ; birisi askeri psikoloğun diğeri Birdy’nin…

Üst kat ; geçmiş ; Birdy ve Çavuş arkadaşının çocukluk dönemi ; o soyut metal konsüktrüsyon pek çok mekana dönüşebiliyor ; kah Birdy’nin kuşları izlediği bir çatı katı , kah tren rayları , kah yüzdükleri deniz , kah içine düştükleri  donmuş göl , kah gelip geçen arabaları gözlerini kapatarak tahmin ettikleri apartman köşesi…

Neden böyle bir dekor tasarımı ? Çünkü reji konsepti bunu gereksiniyor. Olaylar örgüsü , şimdi (ve burada) , 2.Dünya Savaşının hemen bitiminde başlıyor ve geriye dönüşlerle açılıyor ve ilerliyor.

Oyunun rejisine , konsptine , dramaturgisine çok kafa yorulduğu çıkan sonuçtan belli oluyor…Oyundaki stilizasyon (soyutlama) sayesinde “Birdy”nin sadece Amerika için geçerli olmadığını görüyoruz…

Eseri tiyatroya uyarlayan (uygulayan) Naomi Wallace , oyunun ana karakterleri olan Birdy ile All(fonzo)’yu ; çocuk-gençlikleri (ergenlikleri) ve  olgunlukları (askerlikleri) olmak üzere iki bölüme ayırarak dört oyuncu arasında bölüştürmüş.

İstanbul DT. Yapımı “Birdy” oyununda , (üst katta) gençleri Kerim Altınbaşak (All) ve Onur Demircan (Birdy) ; (alt katta) askerleri Can Yılmaz (Çavuş All) ve Hakan Yufkacıgil (hastanedeki Birdy) canlandırıyorlar. Emre Çakman (Vicdani redci)’yi ve  Burak Karaman ise (Psikolog Albay Albany)’yi…

“İNSANLARIN YAŞAMA SARILMAK İÇİN GARİP ŞEYLER YAPMALARINI NEDEN YADIRGAMALI !”
Birdy ve All , iki yakın çocukluk arkadaşı…Birdy’nin babası okulun bekçisi , All’ınki ise Kanalizasyon temizleyicisi ; zor(ba) babalar , zor bir çocukluk ve gençlik ve çeşitli zorlanmalar ; ailesel , okulsal , çevresel , askersel ve sistemsel…

Bu zorlanmalara her ikisinin de tepkisi farklı ; All daha ekstraworld (dışadönük)iken Birdy ise daha intreworld (içedönük)…

Sonuçta aşırı “zor”lanan , ezilen , örselenen ruhların travma geçirmeleri , aşırı içedönmeleri veya aşırı tepkisellikle saldırganlaşmalarında şaşıracak ne var…

Birdy , “Teneke Trampet”tin (Gunter Gras) kahramanı gibi “büyümek mi istemiyor ve büyüme eşiklerini aşmada mı zorlanıyor”, yoksa , “Küheylan”daki gibi “bir özgürlük timsali hayvanla özdeşleşerek özgürlüklerini kısıtlayan her şeye” -pasif bir şekilde de olsa- isyan mı ediyor , bilinmez ama bir gerçek var ki  ; O , hepimizin özgürlük savaşı için hiç olmazsa “frene basıyor” , “bu iki yüzlü uygarlık ve özgürlük adı altındaki tutsaklık oyununu oynamayı” reddediyor…

Sonuçta All da , Birdy de “yaşama ya da yokolma korkusu”ndan intihar etmek yerine –herşeye rağmen-aktif ya da pasif ; direnişi , “çeşitli garip şeyler yapmalarına ve garipliklerine karşın” , son çözümlemede , -yine de en nihayetinde- onlar da , öyle ya da böyle , hayata sarılmayı tercih ediyorlar…

All ise babasından şiddet göre göre şiddete meyilli ve şiddet dolu biri olarak askerde bir arkadaşını şiddetle dövmekten ceza almış bir şiddetsever…Gençliğinde Birdy’yi kuş sevgisinden ve tutkusundan kurtarabilmek için elinden geleni yapmış ama başarılı olamamış biri olarak şimdi ikinci defa iyice kuşa dönüşmüş olan Birdy’yi yeniden hayata döndürme görevi ona veriliyor.

All ve Birdy , bir yerde , sistemin “zor”lamalarına bilinçsiz ama pasif direniş içinde iken ; Birdy’nin hastabakıcı Vicdani redçi ise bilinçli bir kararlılıkla sisteme aktif bir şekilde  direniş gösteriyor ve eyleminin sonuçlarına da cezasını pasif görevde (cepheye gitmeyi reddettiği için hastanede hasta bakıcılığı yaparak )/ çekerek katlanıyor.

Hastahanenin psikoloğu Albany ise  , “sistemin adamı”nı temsil ediyor  ve sitemin zorbalığının canlı rütbesini…All ‘ı getirterek bir kuşa dönüşen Birdy’ye ulaşmak , onu açmak ve yeniden sisteme kazandırmak istiyor. Sonuçta başarılı da oluyor. Bir ara All’ın kuşkuculuğu paranoya aşırılığına varıp da ,( Birdy’yi bir kafese kapatarak bir sirkte “denizkızı” gibi “insan-kuş” olarak gösteri yapacağını sanması) kendisine engel olmaya kalksa da ; All’ın zorbalıkla ikna ediciliği karşısında (!) kısa zamanda All’ı geldiği yere geri göndermek yerine ona biraz daha zaman vererek onun Birdy’yi “uyandırmasını sağlıyor…

“SEVGİ KUŞA DÖNEN BİR İNSANI YENİDEN  GERÇEK YAŞAMA DÖNDÜREBİLİR Mİ ?”
Oyunun başında seyirciye sorulan bu sorunun cevabı ikinci perdenin sonunda veriliyor.:Evet , arkadaş sevgisi , kuşla özdeşleşerek , gerçek hayattan ve gerçeklikten elini eteğini çekerek artık kuşa dönüşmüş bir insanı tekrar gerçek hayata döndürebilir ; sevgi , kozasına çekilmiş ve sürünen bir tırtılı bir kelebeğe dönüştürebilir…Yeter ki umut kesilmesin , mücadeleden vaz geçilmsin…

Her iki katta ve katmanda , her iki All , “bütün” sevgileriyle oyunun başından sonuna (Birdy’ye yardım etmek , onu bu dünyada tutmak , zorlukları aşmasında yanında olmak) , zorlanmalarında ona destek olmak için yanıp tutuşuyor , kanla başla çalışıyor , çaba sarfediyor ve didiniyorlar…

Üst kattaki genç Birdy , özgürlük tutkusunu kuşlarla özdeşleşerek  gitgide bir kuşa dönüşürken alt kattaki Birdy ise iyice kuşa dönüşmüş ve tekrar gerçek hayata ve insana dönüşmeye direnmektedir. Kendisini tamamen kozasına gönüllü hapsetmiş , kapatmış ve kilitlemiştir.

REJİ
Oyunun başında , oyunun yazarının , oyunun yönetmenin seslendirmesiyle dediği gibi : “İnsanlar  düşüncesi  ile  uygarlık kafesini yarattı ; şimdi  bu kafesten nasıl kurtulacağımızı  düşünme zamanı”…

İşte size oyunun dekorunun ve oyunun kendisinin ve tamamının çerçevesini çizen konseptin esin kaynağı…Gerçekten de oyunun demirden  dekoru ; tel örgüleri , içindeki yükseltileri ve katmanları ile tam bir “kafes” formunda ; çerçevesinde…

Bunun için olmalı ki ; 2011 İsmet Küntay Ödülleri , “İsmet Küntay Özel Ödülü”nü oyunun yönetmeni Atilla Şendil’e layık görmüş…Bence bu oyun potansiyel olarak daha çoook ödül alır…

OYUNCULUK
Oyunun  devlet tiyatrosu kadrolu  oyuncusu Burak Karaman , duyarsız ve otoriter askeri psikolog rolüyle sistemin alegorik tiplemesini başarıyla işlemesini bilmiş…Hem oyunda deneyimli oyunculuğunu konuşturuyor hem de gençlere ağabeylik yaparak oyunun temel payandası ve ritmi görevini görüyor…

“Vicdani redci”de Emre Çakman , yazarın direkt sözcüsü/anlatıcısı olarak ironik bir dille  , savaşa karşı olmanın bedelinin sadece kendisinin ölüm korkusu çekerek değil  ; aynı zamanda ailesine her anlamda .ok atılarak , çevre tarafından nasıl yadırganarak yargılanarak ve ötekileştirilerek toplum dışına itilerek ödetildiğini anlatıyor…Yumuşacık ve dokunaklı bir oyunculukla Çakman , içimize işleyen ;  hem aklımıza  hem yüreğimize seslenen bir yorumla karşımıza çıkıyor ve partnerleri gibi o da alkışı fazlasıyla hak ediyor…

Genç Birdy rolünde –Aşk Tanrısı “Eros”u andıran sevimliliği  ile- Onur Demircan , naifliği , saflığı , hayalperestliği , narinliği , ruh inceliği ve derinliği ;  özgürlük tutkusunun uçma ve kuş olma sevdasına dönüşmesine engel olamayan genç kompozisyonu ile –eserin aynı adlı filminde Birdy’yi oynayan- Matthew Modine  ile yarışıyor…Partneri (Kerim) ile birlikte keyifli bir oyunculuk performansı sergiliyorlar…Özellikle kız tavlama dersi sahnesinde bu ikili kabere-varyete-burleks oyunculukları ile seyirciyi gülme krizine sokuyorlar…

Yine All’ın gençliğini oynayan-Burt Lancester’in gençliğine benzeyen-  Kerim Altınbaşak da , babasından yediği dayaklarla gitgide babası gibi şiddete meyleden ama aslında içi arkadaş sevgisi ve bir de ergenliğin karşı cinse olan taşkın ve yaşama çoşkusu ile dolu dolu olan dirimselliğini/canlılığını vermedeki üstün başarısını –sinema izleğinden gidersek ; eserin aynı adlı filminde All’ı oynayan Nicolas Cage ile kıyaslanabilecek olan oyunculuk temperamanı ve performansı ile göz dolduruyor…

-Müşfik Kenter’in gençlik versiyonu- Hakan Yufkacıgil , “kuş”a dön(üş)müş hasta asker tiplemesi ve gözleri , bakışları , ritmi ve temposu , hareketleri , bedenini soktuğu zorlu biçimle  ; birebir kuş  taklidi (ki  bana eski hocam Taner Barlas’ın “Martı” oyunundaki “Jonathan” kompozisyonunu anımsattı) ile ve kuş taklidi eylemine son verdikten sonraki duru ama etkili oyunculuğu ile unutulmaz bir seyir keyfi sunuyor izleyiciye…

Can Yılmaz ise sinirli/agresif , alıngan , takıntılı (obsesif) , önyargılı , bir bomba tarafından paramparça edilerek ölmekten ölürcesine korkusuyla aslında kabadayı görünümlü bir korkak  olan ama arkadaşı söz konusu olduğunda onu yeniden hayata döndürmek için hiçbir çabadan kaçınmayan fedakar arkadaş rolündeki sıra dışı performansı ile ;  Çavuş All rolünde gösterdiği başarılı dönüşüm hikayesi ile oyunun gizli ve asıl başrolü olarak bu tragetyanın asıl kahramanı o…

(Çünkü o yakın arkadaşı Birdy üzerinden kendi ile hesaplaşıyor , kendini sorguluyor , kendi ile yüzleşiyor , kendi ile önce savaşıyor sonra barışıyor , karşısındaki (Birdy’den) önce kendi kendisini yaşama , yeniden sivil hayata dönmeye , “bu lanet yerden” ; kafese ve hapishaneye benzeyen sözümona  bu “hastaneden” “çıkmaya”  ikna ediyor…)

İç ve dış aksiyonunun yoğunluğundan oyunun sonunda sırılsıklam olan gömleğinden onun rolünün hakkını fazlasıyla verdiğini , unutulmaz bir kompozisyon çizdiğini söyleyerek ona hakkını teslim etmeliyiz. Partnerleri gibi onda da büyük oyuncuların kumaşı var…

DEKOR
İlk başta anlattığım “kuş kafesi” konsepti ile yalın ama oyunun karşıt güçlerini /dinamiklerini/aktörlerini ortaya çıkarmaktaki ustalığı ; özgürlük-tutsaklık , “zor”balık ve “insan”lık , otorite baskısı ve  birey çaresizliği , ezenler ve ezilenler , sistemin zorlanmaların yol açtığı travmalar ve ruhsal  bunalımların , yabancılaşmanın ve iletişimsizleşmenin vb. görselleştirilmesinde ; sistemin soğuk ve antihümanist   yaklaşımını dekor malzemesinin özellikle seçilen soğuk maden/demir konsüktrif bir dekorla verilmesindeki tasarım gücü için oyunun dekaratörü Behlüldane Tor’u kutluyoruz…

KOSTÜM
Yukarıdaki gençlerin aşağıdakilerin hem gençlikleri hem de bilinçaltları olarak yorumlanmasının kostüm tasarındaki karşılığı olarak stilizasyon ve soyutlama yoluna gidilerek beyaz hastane pijamaları ile verilmesi ;Çavuş All’ın ve Psikolog’un  kostümlerindeki özenli ayrıntıların gözetilmesi sayesinde oyunun yorumu ile Medine Yavuz’un kostüm tasarımı ile görsel anlamda iyice bir görünür kılınmış.

IŞIK
Işık Tasarımcısı Nejat Karaorman , fırsat verildiğinde genç oyuncuların neler yapabileceğini kanıtlayan yetenekli mezun oyuncular gibi , fırsat tanındığında uzun yıllar ışık kumandada çalışan deneyimli ustaların ne harikalar yaratabileceklerinin canlı bir örneği…Sadece sistemin insanı ezen , sindiren , yok eden çarkının dekordaki görsel karşılığı  olan dev vantilatör çarkının gölgesinin Birdy’yi kuşatan karanlığı (ışık) tasarımı bile onun yeteneği hakkında bir fikir verebilir…

MÜZİK
Özellikle genç Birdy ile Çavuş All’ın ayrı ayrı ve ikili olarak çıplak sesle (müziksiz/akapella) söyledikleri şarkılar ile oyunun ruhuna uygun insanı korkutan ve ezen sistemin yansıtıldığı karabasan ve insanı kişiliksizleştiren , kimliksizleştiren , insanlıktan çıkaran otomatizm ve otoriterizmi imleyen müzikleri ile Server Acim de oyunun yorumuna son derece hizmet eden bir müzik tasarımı gerçekleştirmiş…

DRAMATURGİ
Sündüz Haşer , oyunun yorumlanmasında , konseptin belirlenmesinde , oyun kişilerinin birbirleri ile olan ilişkilerinin analizinde , ana ve yan temaların belirlenmesinde ve belirlenen bu temaların nasıl verileceği ile ilgili sanatsal seçeneklerin gözden geçirilmesinde ve karar verilmesinde yönetmnin baş yardımcısı olduğuna  ve oyuna önemli katkıları olduğuna hiç kuşkumuz yok…Dramaturg/tiyatrobilim uzmanı ile çalışmanın farkı bu…

            İyi bir tiyatro “izleyicisi” olup da bu sezon İst. DT. Oyunlarının en iyilerinden biri olan bu oyunu izlememek büyük bir kayıptır , kaçırmayınız…