Çok Uzak For A Way - Tiyatro DOT

İngilizlerin Deneysel Tiyatrosu:CARYL CHURCHILL Tiyatro DOT Çok Uzak For A Way

   Caryl Churchill toplumsal vaatleri 30 yılı aşkın bir süredir teatral deneysellikle birleştirmektedir. Modern İngiliz dramasındaki bu birleşimler nadiren bu kadar verimli olmuştur. Chuchill'in büyük beğeni toplayan sayısız sahne oyunlarını da kapsayan oyun yazarlık kariyeri radyoda 1960'larda başlamış ve 1990'lardan itibaren daha fazla müzik ve dans karışımlı tiyatro metinlerine yönelmiştir.. Bir başka deyişle Churchill radyo oyunlarındaki söz ve sesten dramatic spektrumdan son eserlerinde daha çok alan ve hareket üzerine yoğunlaşmıştır.
 
    For more than thirty years, Caryl Churchill has been combining social commitment with theatrical experimentation. Rarely in modern British drama has the combination been so fruitful. Her play-writing career began in radio in the 1960s, encompasses numerous acclaimed stage plays, and from the 1990s, has moved more and more into a mixed theatre of text, dance, and music. In other words, Churchill has traversed the dramatic spectrum, from word and sound alone in her radio plays, to a greater and greater emphasis on space and movement in her more recent work.
 
    Yukarıdaki kritiğin sahibi Dr. Peter BUSE, İngiltere'de yayınladığı makalesinde Caryl Churchıll ile ilgili deneysel tiyatronun önemine değinir. Britinya Adası'nda çok büyük şöhret kazanan yazarı küçük bir kritikle ve Dot Tiyatro'nun sahneleme tekniği ile ele alacağım. Bu yazımda çok yönlü bir yazar kritiği, ilk kez sahnelenen Caryl Churchıll oyunu “Çok Uzak” la ilgili eleştirel notlar sunacağım. 

 
    Oyun yazarı Caryl Churchil 3 Eylül 1938' de Londra' da Doğdu ve Montreal yakınlarındaki Lake District bölgesinde yetişmiştir. İngilizce okuduğu Oxford'da Margret Hall' da eğitim almıştır. Üniversitedeyken yazdığı ilk oyun “Downstairs (Aşağı Kat) ilk kez 1958'de sahnelenmiş ve öğrencilerin drama festivali Sunday Times Gazetesi Ulusal Birlik Ödülüne layık görülmüştür. The Ant (Karıncalar)(1962), Lovesick (Aşk Hastası ,Yarası) (1967)ve Abortive (1971) gibi birçok oyun yazmıştır. BBC Radyosu için The Judge's Wife (Hakimin Karısı) 1972 de BBC tarafından televizyona uyarlanmış ve aynı yıl ilk profesyonel sahne çalışması The Owners Londra' da Royal Court Tiyatrosunda Sahnelenmiştir.
 
    Zamanının çoğunu Royal Court' ta 70'ler ve 80 ' lerde “Joint Stock” ve “Monstrous Regiment” gibi tiyatro guruplarıyla harcamıştır. Light Shining in Buckinghamshire (1976 ), Cloud Nine (1979), Fen (1983) and A Mouthful of Birds (1986) bu dönemde David Lan ile birlikte yazdığı eserlerdir
 
    Top Girls (Zirvedeki Kızlar), Marlene tarfından verilen bir Londra restourantındaki akşam yemeği partisinde tarihi beş bayan karakteri bir araya getirir. Oyun ilk kez 1982'de Royal Court' da sahnelendi ve Max Stafford Clark tarafından yönetildi.Daha sonraki yıl New York' daki Joseph Papp's halk tiyatrosuna dönüştürüldü. “Serious Money” ilk olarak Royal Court' da ortaya cıktı (1987) ve yılın en iyi komedisi olarak Evening Standard la ödüllendirildi. En iyi yeni oyun olarak da Laurence Olivier/BBC ödülüne layık görüldü.Daha yakın zamandaki oyunlarından Mad Forest 1990 yılında bir Romanya ziyareti sonrasında yazılmıştır ve 1994' deki “The Skriker” da.televizyon için yazdığı oyunlar ise The After Dinner Joke (1978) ve Crimes (1982) dır. Daha sonra Stephen Daldry yönetiminde 2000 yılında Royal Court' da sahnelendi. İnsan klonlama konusuna atıfta bulunan Seneca's Thyestes (2001) ve A Number (2002) isimli bir çeviri yayınladı. En son oyunu 2005' de Ulusal Tiyatro'da sahnelenen “August Strindberg's A Dream Play” in yeni versiyonudur.
 
Caryl Churchill Londra'da yaşamaktadır…
Critical Perspective
 
    Türkiye'de yaptığım araştırmalarda çok fazla sonuç alamadığım yazarın tiyatral yorumu; bir çok büyük tiyatro dehasının deneysel yorumu ile zıtlık gösterir. Tiyatro spektrumunda yazı yazan yazarların, eleştirmen(!)lerin yazdıklarını her defasında iceliyorum. Sözüm ona eleştiri yazanlar, toplantılara, panellere katılanlar; olan sorunları dile getirmekten başka bir şey yapmıyorlar! Dergilere yerleştirdikleri kendi çıkar, menfaat ilişkileri yüzünden tekelleşmiş mantık almış başını gidiyor. Ortada yaratıcılık varsa buyurun, araştırın, yazın. Türkiye'de hangi tiyatronun gelişmesinden bahsedebiliriz. Daha tiyatral tarihe, oluşturulan eserlere, “Yakın Çağ Tiyatrosu” na egemen olmayan bir sürü yazar(!)la bu iş yapılacaksa çok bekleriz ne yazıkki! 
 
    Caryl Churchill deneysellikle oluşturduğu kendi tiyatrosunu, toplumun alt kesiminde yaşayan insanların yaşamlarıyla birleştirir. O'nun dramatujisinde, sahneleme arzulamasında tek olgu vardır: Ezilen İnsan! Burada anlatmak istediğim elbette “Ezilenlerin Tiyatrosu” Augosto Boal değildir. Sınıfsal ayrımlara sonuna dek inanır. Klasik İngiliz yazınsallarından sıyrılarak, burjuvaziye sırt çevirir. Basit bir kızın öyküsünden ya da sıradan bir işçinin yaşadıklarından hayat kavgasını anlatır. Sıradan insanların hayatlarına gizemler yükler. Tiyatral arzusu bazen siyasi bazen de erotiktir. Bayanlar o'nun oyunlarında erotizmle bütünleşmiş kişilerdir. 
 
    Buckinghamshire'da Parlayan Işık'da(1978) İngiliz iç savaşı boyunca Cromwellian partisi tarafından Ranter ve Leveller'ın ütopik umutlarında ve 1989'da Romanya lideri Çavuşesku'nun devrilmesi sonrası benzer anlamda eksik devrimler bağlamında Çılgın Orman'dadır.(1990). Vinegar Tom (1978) ve Cloud Nine(1979)'da karşı cinsler arasındaki benzeri olmayan ilişkiler, duygular iyi niyetle belirtilmiş ama bu konu Top Girls(1982) ve Fen(1983)'de çok yönlü değinilmeden gündeme getirlmiştir. Churchillle de aynı zamanda sorunlara değinme arzusu göze çarpar. Yüksek ütopik arzuları keşfetmek benliğine yerleşmiştir. Belki de bu hayal kırıklığının bir sonucu olarak bir çok oyunu anti sosyal çılgın bir tutkuyu sahneler. A Mouthful of Birds(1986) Euripides'den esinlenen ruhlar tarafından sahip olunma , ticari ve eleştirel anlamda Churchill'in en başarılı oyunlarından Serious Money(1987) şehir esnaflarını ve borsacılarının vahşi Bacchanalian davranışlarını hicveder. Lives of the Great Poisoners(1998) farklı devirlerden 4 mahkumun kanlı yolunu dans ve müzik eşliğinde çizer ve The Skriker 'deki (1994) baş karakter dilekleri yerine getiren 2 genç kızı sıra ile tatmin edip işkence çektiren bir çeşit cindir.
 
    Araştırmalar sonucu Churchil'in tarihsel oyun yazarı olduğu ortaya çıkmıştır. Dr Peter Buse bunu pek kabul etmese de asıl gerçek; deneysel tarih yazarlığıdır. 60 ile 80 dönemini tarihsel tiyatro eserleri yazarak geçiren yazar için bu yakıştırmaya yapmak hiçte yanlış değildir. Churchill'in 2 tarihsel oyunu “Cloud Nine” ve “Zirvedeki Kızlar” oyunları arasında en sık sahnelenen ve üzerinde en çok yorum yapılan bir sonraki oyunlardır. Muhtemelen teatral noktaları oluşturan anakronistik metodların özgür kullanımındandır. “Cloud Nine”, 1879-1979 yılları arasında cinsel davranışlara tutumların ne kadar değiştiğini sorgular. Bir sahne her döneme bağlı kalmıştır, imparatorluğa ait Afrika ve modern Londra, ikinci sahne için 25 yaşlarında ,her ikisinde de görünen aynı karakterlerle. Viktorya döneminin sert ataerkil döneminden uzaklaşırken, Churchill, özgür çağımızı önyargılardan arınmış ve güç düzenlemeleri olmaksızın düşünmenin aptallık olabileceğini ileri sürmektedir. “Zirvedeki Kızlar”, bu arada açılış sahnesinde farklı tarihsel dönemlerden ve kültürel geçmişlerden 5 kadını modern kadının(Malene) terfisini kutlamak için bir araya getirerek tarihsel doğruluklara dair herhangi iddiaları terk eder Akşam yemeği partisi, 6 kadının başarıları ve mücadelelerini kutlar ve sarhoş bir kargaşa içersinde biter. Oyunun, günümüzde geçen geri kalan kısmında ve Marlene'i başarılı kılan Thatcher vari bireycilik peşinde eğitimsiz, işçi sınıfı kadının birinci sahnedeki kutlamaları sorgular. Churchill'in 1978'de yazıp, 1984'te sahnelenen “Softcops” daki 5li tarihsel oyunlar 18.y.y ve 19.y.y boyunca Churchill'in sahnelenen ilk profesyonel oyunlarını hatırlatan kara komedi Owners(1973)daki gibi suçluluğun ele alınış biçimindeki değişimlerin bir yansımasıdır.
 
    Brecht tarzı yaklaşımları oluşturduğu eserlerin hikaye tarzı anlatıma kaymasına neden olmuştur. Hikaye anlatımını olduğu gibi aktarmaz. Sonuca önem vermeden resmedeci davranır. Bu yolla Churchill'in seyircileri yüreklendirilir. Hikaye oluşturmada özellikle bir Churchill stratejisi ise 2 radikal teatral dünyanın yana yana koyulmasıdır. Bu teknik “Cloud Nine” 1879-1979 arası çatışmada ve “Zirvedeki Kızlar”'da ev ve iş yerinin sıradan dünyası ile olağanüstü akşam yemeği fantazisi ile tamamen çatıştığı oyunlarda kullanılmıştır. Bu “contrapuntal” yapı çeşitli derecelerde “Traps(1978), Hotel(1997) ve Far Away(2000) de ve göze çarpan şekilde Blue Heart(1997)'de kullanılmıştır. Blue Heart , aslında Heart's Desire ve Blue Kettle adlı 2 kısa oyundan oluşur. İlk oyunda ailesi ve halası tarafından kızlarının Avustralya'dan uzun zamandır beklenen dönüşü cok az farklı varyasyonlar ve sonuçlarla tekrar tekrar yinelenir. İkinci devrede ise 40 yaşındaki Derek kendini kadının gerçek oğlunun yerine geçirir 2 devre arasındaki bağlantı önce görseldir-Heart's Desire'da(yüreğin şehveti) sahnede gözüken Blue kettle (mavi çaydanlık) -ve tematik (her 2 devrede de aile ve çocuk arasındaki tutkuya değinir. Bu tür contrapuntal oyunlarda 2 bölüm arasında açık olarak ne gibi bağlantı bulunduğunu her zaman belirtmeden, Churchill izleyicinin girmesini istediği soru sorma ve belirsizlik alanı yaratır.
 
    Churchill'in tiyatroda müzik ve dansa yönelimi doğal olarak çalışmalarında koreografların ve bestecilerin katılımıyla daha da kolektif bir teşebbüse dönüşmüştür. Devamlı işbirlikçilerinden Lan Spink, on A Mouthful of Birds, Lives of A Great Poisoners, The Striker ve Hotel.'de çalışmıştır. Yine de Churchill'in kolektif çalışmaları daha da önce başlamıştır . Adını taşıdığı yayımlanan oyunlarında ve prodüksiyonlarda diğerlerinin katılımlarını kabul etmekte her zaman hızlıydı. Vinegar Tom, oyunu sahneleyen feminist tiyatro grubu Monstrous Regiment ile yapılan workshoplar sonucu ortaya çıkmıştır ve bir çok oyunu rejisör Max Stafford-Clark ve Joint Stock tiyatro şirketi işbirliklerinin ürünüdür.:Light Shining in Buckinghamsire, Cloud Nine, Top Girls,Fen,Serious Money, a Mouthful of Birds,Ice Cream (1989), Blue Heart. Vinegar Tom giriş bölümünde Monstrous Regiment ve Joint Stock'la 1979 'daki ilk çalışmalarının kendisini nasıl bir oyun yazarına dönüştürdüğünü açıkça açıklar. “Bazen hala yalnız yazmak istememe rağmen ;kendime, başkalarına ve işime karşı tutumum esasında daimi olarak değiştirilmiştir…”
 
    Far Awey-Çok Uzak     “Dot Tiyatro”
 
    Yukarıda tiyatrosu ile ilgili geniş bilgi verdiğim yazarın, kritiğini yaptığım oyun yazarlığında, çokta öne çıkmayan bir oyun olan “Çok Uzak” Tiyatro Dot'un başarısıyla izleyeniyle buluştu. Metin olarak önemli bulmuyorum “Çok Uzak”ı. Caryl'nin yine küçük dünyaya sahip insanlara yüklediği gizemi görüyoruz sahnede. Her zamanki gibi deneysellik göze çarpan unsurlar. Geniş tiyatro sahnesine sahip olmayan Dot Tiyatro elindeki malzemeyi iyi kullanıyor. Yazarın daha güzel olan “Top Girls” oyununu oynayacak ekibe sahipler. Caryl bu oyunun Türkiye'de oynandığını büyük ihtimalle benden ya da eseri oynama hakkı veren kurumdan öğrenecektir. 
 
    Çok fazla teorik bilgi verdiğim için hemen oyunun konusuna ve eleştirel notlarıma geçiyorum. Küçük bir kız teyzesini ziyarete çiftlik evine gider. Orada inanılmaz bir olaya şahit olur. Teyzesinin de baskısıyla bu olaydan hiç konuşmamak üzere konu kapatılır. Fakat içinde sakladığı bu durum o'nu ileride inanılması güç, resmedici olaylara sürükler. Yaratıcılığı, oluşturduğu güzelliği kana bulayan daha korkunç masalsılık ortaya çıkar. 
 
    Caryl Churchill'in fikir dünyasında toplumsal konular ağır basar, demiştik. İşte yine toplumsal bir trajedi yine bir toplumsal kaos göz önünde. Küçük kızın olaya tanıklık edene kadar olan bölümü tamamen bağımsız oluşturulmuş. Ardından o kızın yaptığı mükemmel şapkalar ve atölyesi karşımıza çıkıyor. Burası da ilk bölümde olduğu gibi bağımsız. Bi'şeyleri anlamamız için uğraşıyor yazar. Ve son nokta: O güzelim şapkaları giyen kişiler… Şimdi size soru: O şapkaları çok zengin düşesler mi Ya da zengin kokonalar mı giyer? Ya da beyefendilere yönelik mi oluşturulmuş şapkalar? Aslında ilk akla gelen bu sorular. Fakat Caryl Churchill kesinlikle burjuvaziyi işlemez metinlerinde. Ama nerde bunun toplumsal sorunu? Nerde toplumsal trajedesi? Söyleyeyim hemen; o şapkaları idam mahkumları idama geçmeden önce oluşturulan resmi törende giyerler! Öyle ki idam edilirken o güzelim şapkalarla beraber yanıyor bu zavallı insanlar! 
 
    İşte size Caryl Churchill şoku! Bugüne değin alışılagelmiş metinleri sahnede izleyen izleyiciler, ne olduğunu anlamaya çalışıyorlar. Şaşırmıyorum! Avrupa, dünya Caryl Churchill'i keşfedeli nerdeyse 60 sene olacak; ama bizde nerdeyse 1 yıl bile olmayacak! Çok konuşmuyorum, buyurun oynamaya devam edin küflenmiş metinleri. Dot Tiyatro uygulama aşamasında başarılı. Salonun küçüklüğünü düşünerek her sahneyi ayrı köşede oynama ihtiyacı duymuş. Seyreden de yorulmuyor. Emre Koyuncuoğlu'nu tebrik etmek lazım. Elindeki hamuru bilerek oyunu sahnelemeyi başarmış.
 
    Tomris İncer ilk sahnede teyze rolünde korkunun gizeminden epeyce uzak. Mine Tugay'ı sorgularken çekingen davranıyor. Gördüğü olayın altında ezilen Küçük Kız (Mine Tugay) sorduğu sorulara, aldığı yanıtlara tepksini yerinde koyuyor. Bir sahne vardı; teyzeye devamlı korku dolu gözle bakıp sorgulama istiyordu ondan. Ben burada oyunculuğunu çok beğendim Mine Tugay'ın. İkinci sahnede Mine Tugay'la beraber şapka yapan iş arkadaşı rolünde Onur Ünsal'ı görüyoruz. Gerektiği kadar üzerine düşeni yapıyor. Geniş bırakılan sorgulama alanlarındaki boşluğu dolduruyor. 
 
    Oyunda vicdan muhakemesi çok yerde sekteye uğratılmış. Mine Tugay'ın Tomris İncer ile yaptığı tartışmalarda duygusal kalpten öte mantık ön planda. Ama metinde Caryl Churchill duygusal zekayı ön plana çıkarır. Bu noktaya psikolojik destekle cevap verilmeliydi. Kendi şahsımda neyin haklı veya haksız olduğuna karar veremedim. Tamam izleyen sorgulanıyor; fakat sorgunun yapıldığı yer “us” olmamalıydı. 
 
    Oyunculukları tartışılmayan Dot Tiyatro'nun Türk Tiyatrosu'na sunacağı çok yenilik olduğu aşikar. Bazen de alınmadan kendimi alamıyorum. Geçenlerde internet sitelerini ziyaret ettim. Basında onlarla ilgili çıkan yazılardan derleme yapmışlar. Daha önce de oyunlarını eleştirdiğim için küçük bir övgü olur, diye yazımı alıp almadıklarına baktım… Türkiye'de birkaç dergi yazılarımı almasa da yurt dışında rahatlıkla yazabiliyorum. Bazen neyin doğru neyin yanlış olduğuna karar vermekte zorlanıyorum… Kimseler alınmasın bu yakarıştan. Dot Tiyatro gayet başarılı. 
 
    Sadece şu notu eklemek istiyorum. İzleyenlerden birkaç kişiyle sohbet ettim. Bilet fiyatlarını çok buluyorlarmış. Yahu adamlar zaten onlarca oyun sahneye koymuyorlar ki! Eeee o kadarcıkta olsun efendim… İyi seyirler…
 
    DİP NOT:
1- Caryl Churchill ile ilgili yukarıda sunulan kritik, Dr Peter BUSE'ın yazarla ilgili yaptığı araştırmalardan, yayınladığı makalelerden; Caryl Churchill ile ilgili bugüne değin çıkmış her yazıdan, The Sun gazetesinden, www.theatreonline.com dergisinden ve bir çok kitabından faydalanılarak oluşturulmuştur.